ទឹកដីមរតកដូនតារបស់ជនជាតិចាម មានទីតាំងស្ថិតនៅតាមបណ្តាយឆ្នេរសមុទ្រ ដែលបច្ចុប្បន្នជាទឹកដីភាគកណ្តាលនៃប្រទេសវៀតណាម ។ ជនជាតិចាមមានភាសានិយាយស្ថិតក្នុងអម្បូរ«ម៉ាឡាយូ-ប៉ូលីនេស្យាង» ដែលបច្ចុប្បន្ននេះ គេតែងហៅថា (អម្បូរអូស្ត្រូនេស៊ី)។ តាមរយៈការប្រៀបធៀបវាក្យស័ព្ទ ភាសាចាមហាក់ដូចជាមានការទាក់ទងយ៉ាង ជិតស្និទ្ធជាមួយនឹងភាសារបស់ឧបទ្វីបឥណ្ឌូនេស៊ីខាងលិច ពោលគឺភាសាម៉ាឡេស៊ី កាលីម៉ាន់តាន់ សូម៉ាត្រាជ្វា និងបាលី ។ សរុបមក ជនជាតិចាមនិយាយភាសាដែលទាក់ទងទៅនឹងភាសានិយាយនៃពួកម៉ាឡេ និងកោះជ្វា តែជាផ្នែកមួយនៃអម្បូរភាសាអូស្ត្រូនេស៊ី ដែលលាតសន្ធឹងពីកើតទៅលិច រាប់ចាប់ពីម៉ាដាហ្គាស្កា រហូតដល់ប្រជុំកោះ ឥណ្ឌូនេស៊ី និងហ្វីលីពីន រហូតដល់ទីប្រជុំកោះក្នុងសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក និងកោះហាវ៉ៃ ហើយពីជើងទៅត្បូងរាប់ចាប់តាំងពី កោះតៃវ៉ាន់រហូតដល់នូវែលសេឡង់។
នៅឆ្នាំ ១០០០ ជនជាតិចាម បានកសាងរាជធានីដែលមានសុវត្ថិភាពខ្ពស់នៅភាគខាងត្បូងនៃអមរាវតី គឺនៅតំបន់វិជ័យ (Vijaya) (សព្វថ្ងៃជាខេត្ត បីញ ឌិញ (Binh Dinh) របស់វៀតណាម) ហើយបានបញ្ជូនទូតទៅប្រទេសចិន ដើម្បីជូនដំណឹងអំពីការផ្លាស់ប្តូរទីតាំងនេះ។ ក្នុងអំឡុងសតវត្សទី ១១ ជនជាតិវៀតណាមដែលបានឯករាជ្យហើយនោះ បានធ្វើការគាបសង្កត់កាន់តែខ្លាំងឡើងៗទៅលើចម្ប៉ា ។ ការទទួលបានស្ថិរភាពព្រំប្រទល់ខាងជើងជាមួយចិន បានធ្វើឱ្យជនជាតិវៀតណាមមានលទ្ធភាពពង្រីកទឹកដីដាំស្រូវ ដែលខ្លួនត្រូវការឆ្ពោះទៅទិសខាងត្បូង ។ពាក្យវៀតណាមមួយដែលគេប្រើសម្រាប់សំដៅគោលនយោបាយភ្ជាប់ដែនដី ដែលគេវាយដណ្ដើមអំពីចាមគឺ «ណាមទៀន (nam tien) » មានន័យថា រុញទៅទិសខាងត្បូង។ កំណើនប្រជាជន បានជំរុញឱ្យវៀតណាមស្វែងរកដីសម្រាប់ដាំដុះ ជាពិសេសសម្រាប់ស្រូវវស្សា ហើយដីទំនាបដែលមាន គឺស្ថិតនៅវាលរាបតាមឆ្នេរ ដែលស្ថិតក្រោមការត្រួតត្រារបស់ចាម។
ក្នុងឆ្នាំ ១០៦៩ មេដឹកនាំវៀតណាមបានដុតបំផ្លាញរាជធានីវិជ័យដោយជោគជ័យ ហើយថែមទាំងបានចាប់យកស្តេចចាម រួមនឹងរាជវង្សានុវង្សទុកជាឈ្លើយសឹកផង។ វៀតណាមបានដោះលែងឈ្លើយ សឹកទាំងនោះមកវិញ ជាថ្នូរនឹងការដោះដូរខេត្ត៣ ភាគខាងជើងរបស់ចម្ប៉ា គឺបច្ចុប្បន្នខេត្តក្វាង ប៊ីញ (Quang Binh) ក្វាងទ្រី (Quang Tri) និងភាគខាងជើងក្រុងហ្វេ។ ស្តេចចាមក្រោយៗមកទៀត បានព្យាយាមដណ្ដើមយកខេត្តដែលបាត់បង់ទាំងនោះមកវិញ តែមិនបានសម្រេច។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ ជនជាតិចាមបានបន្តដំឡើងទីសក្ការៈបូជាឡើងវិញ និងកសាងបន្ថែមនូវប្រាសាទពិសិដ្ឋនៅទីតាំងបូជាភាគខាងជើង នៅមីស៊ឹន ក្នុងក្រុងអមរាវតី ។ ពួកគេក៏បានរៀបចំគោរពបូជាដល់ទីសក្ការៈពោធិ៍នគរ (Por Nagar) នៅភាគខាងត្បូង ឯខេត្តញ៉ាត្រាង ក្នុងក្សត្របុរី គៅឋារៈ (Kauthera) ដែរ។
ក្នុងសតវត្សទី១២ ជនជាតិចាមបានទាក់ទងការទូត ក៏ដូចជាធ្វើសង្គ្រាមជាមួយប្រទេសជិតខាងពីរ ដែលមានកម្លាំងខ្លាំងក្លា គឺវៀតណាមនិងខ្មែរ។ ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ព្រះបាទសូរិយាវរ្ម័នទី២ ដែលជាអ្នកកសាងអង្គរវត្ត បានព្យាយាមទាក់ទាញចម្ប៉ាឱ្យចូលរួមក្នុងសមរភូមិប្រយុទ្ធទប់ទល់ជាមួយវៀតណាម ក្នុងអំឡុងពាក់កណ្ដាលសតវត្សទី១២ ។ ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរនេះ (ដូចដែលលោកហ្សក ម៉ាស្ប៉េរ៉ូ បានអះអាង) ដោយពុំអាចសម្រេចចំណងទាក់ទាញ ស្តេចចាម ក៏«ងាកមកវាយចម្ប៉ាវិញយ៉ាងពេញទំហឹង» ។ ឆ្នាំ១១៤៥ ជនជាតិខ្មែរបានវាយដណ្ដើមកាន់កាប់ចម្ប៉ាអស់រយៈពេលច្រើនឆ្នាំ។ នៅឆ្នាំ១១៧៧ ជនជាតិចាមបាន រើបចំកងនាវាចរដ៏ខ្លាំងក្លារបស់ខ្លួន ឆ្លងទន្លេសាបដោយមានការនាំផ្លូវពីជនជាតិចិនបានវាយឆ្មក់មកលើជនជាតិខ្មែរ នៅរាជធានីអង្គរ និងលួចឆក់ប្លន់ក្រុងអង្គរ។ រូបចម្លាក់ដ៏ល្បីល្បាញនៅតាមជញ្ជាំងប្រាសាទបាយ័នបានពណ៌នាអំពី សង្គ្រាមតាមផ្លូវទឹកដែលដឹកនាំដោយព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ដើម្បីរំដោះជនជាតិខ្មែរអំពីជនឈ្លានពានចាម។
ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ បានរៀបចំកសាងរាជធានីខ្មែរឡើងវិញ ដែលយើងស្គាល់ថាជាក្រុងអង្គរធំ។ ព្រះអង្គក៏បានប្រើប្រាស់ព្រះអង្គម្ចាស់ចាមខ្លះក្នុងជួរកងទ័ពរបស់ព្រះអង្គផងដែរ។ សិលាចារឹកមួយនៅ មីស៊ឹន បានរៀបរាប់អំពីព្រះអង្គម្ចាស់ចាមមួយអង្គ ដែលបានមកកម្ពុជានាឆ្នាំ១១៨២ ហើយត្រូវព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ យកចិត្តទុកដាក់ឧបត្ថម្ភឱ្យរៀនសូត្រយុទ្ធសាស្ត្រ សង្គ្រាម និងវិទ្យាសាស្ត្រ។ បន្ទាប់មកទៀត ព្រះអង្គបានចាត់តាំង ព្រះអង្គម្ចាស់ចាមនេះឱ្យដឹកនាំកងទ័ពខ្មែរទៅបង្ក្រាបការបះបោររបស់«មនុស្សកំណាចមួយក្រុម» នៅខេត្តបាត់ដំបងបច្ចុប្បន្ន។ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ បានប្រទានបុណ្យស័ក្តិ និងទ្រព្យសម្បតិ្តជាច្រើនដល់ព្រះអង្គម្ចាស់ចាមដែលបានទទួលជោគជ័យក្នុងពេលបង្ក្រាបនោះ។
ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ក៏បានប្រើព្រះអង្គម្ចាស់ចាមនេះ ដើម្បីដឹកនាំទ័ពខ្មែរម្តងទៀត គឺទៅវាយលុកទីក្រុង វិជ័យ ដើម្បីសងសឹកចំពោះជនជាតិចាមដែលបានឈ្លានពានលើរាជធានីអង្គរកាលពីលើកមុន។ ព្រះអង្គម្ចាស់នោះបាន ចាប់ព្រះកាយព្រះមហាក្សត្រចាម និងនាំយកឈ្លើយសឹកមកកម្ពុជា។ ក្នុងអំឡុងចុងសតវត្សទី១២ និងដើមសតវត្សទី១៣ ចម្ប៉ាបានក្លាយជាអាណាខេត្តមួយរបស់កម្ពុជា។
ឥទ្ធិពលនៃការកាន់កាប់របស់ខ្មែរនៅពេលនោះ បានឆ្លុះបញ្ចាំងឱ្យឃើញតាមរយៈសិល្បៈ និងស្ថាបត្យកម្មសម័យនោះ នៅបីញ ឌិញ ។ ជនជាតិចាមបានចាប់ផ្តើមសាងសង់ប៉ម៣ នៅលើអ័ក្សតែមួយ អមដោយប៉មពីរតូចជាងប៉មនៅ កណ្ដាលបន្តិច។ ជនជាតិចាមក៏បានតុបតែងនិងរចនាប្រាសាទរបៀបខ្មែរដែរ ប៉ុន្តែជនជាតិចាមក៏នៅតែបន្តប្រើប្រាស់ សម្ភារៈ និងបច្ចេកទេសជាប្រពៃណីរបស់គេដែរ។ ពួកគេបានសង់ប៉មអំពីថ្មដោយគ្មានបាយអរ ប្រការនេះបញ្ជាក់ថា ជនជាតិចាមមានជំនាញពិសេសខាងប្រើប្រាស់(និងអាចរក)ជ័រឈើពីព្រៃក្នុងតំបន់ខ្ពង់រាប។ គេចេះប្រើជ័រទាំងនេះ ដើម្បីផ្សារភ្ជាប់ឥដ្ឋឱ្យបានជាប់គ្នា ដូចដែលយើងបានឃើញនៅប៉មចាមជាច្រើននៅបីញឌិញ នីគូញូន បច្ចុប្បន្ន។
នៅដើមសតវត្សទី១៣ ក្រោយពេលព្រឹត្តិការណ៍មួយដែលលោកម៉ា ស្ប៉េរ៉ូ បានហៅថា «សង្គ្រាមរយឆ្នាំជាមួយជន ជាតិខ្មែរ» មេដឹកនាំចាម បានប្រឹងប្រែងស្តារបណ្ដាញធារាសាស្ត្រសម្រាប់ដំណាំស្រូវរបស់ជាតិ និងកសាងនូវមជ្ឈមណ្ឌលសាសនាឡើងវិញ។ ការដែលគេគួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍នោះ គឺមហាក្សត្រទាំងនោះបាន បញ្ឈប់ការកសាងនូវតួនាទីគោរពបូជាទាំងនៅខាងជើងមីស៊ឹន និងទាំងនៅខាងត្បូងក្នុងពោធិ៍នគរ។ ខ្ញុំគិតថា អ្នកដឹកនាំទាំងនោះបានព្យាយាមបញ្ចៀសការបែងចែកភាគខាងត្បូងនិងខាងជើង ដើម្បីឈានទៅកសាងមហាឯកភាពជាតិចាមឡើងវិញ។ ក្នុងរយៈពេលនោះ ជនជាតិចាមត្រូវប្រឈមនឹងការលំបាករៀងរាល់ឆ្នាំ គឺជនជាតិវៀតណាម តែងធ្វើការឆក់ប្លន់មកលើសំពៅជនជាតិចាមដែលធ្វើដំណើរពីភាគខាងជើងមកត្បូង កាត់តាមឆ្នេរសមុទ្រវៀតណាម។
នៅពាក់កណ្តាលសតវត្សទី១៣ ជនជាតិចាមត្រូវទទួលរងការឈ្លានពានពីសំណាក់កងទ័ពម៉ុងហ្គោល ដែលដឹកនាំដោយកុបឡៃខាន់។ ដោយស្ដេចចាមមានការទាក់ទងយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយនឹងជនជាតិភ្នំភាគកណ្តាល ព្រះអង្គក៏បានដកថយទៅតំបន់ភ្នំនោះដើម្បីធ្វើសង្គ្រាមទ័ពព្រៃប្រឆាំងនឹងការឈ្លានពាននេះ។ ដោយសារជំងឺគ្រុនចាញ់ ការមិនស៊ាំនឹងម្ហូបអាហារនិងអាកាសធាតុ កងទ័ពម៉ុងហ្គោលបានធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយយ៉ាងខ្លាំង រហូតដល់ពួកចាមអាច វាយបណ្ដេញពួកគេចេញពីដីចាមបាន។ ក្រោយនោះបន្តិច លោកម៉ាកូប៉ូឡូ បានធ្វើដំណើរមកទស្សនាចម្ប៉ា។
ស្ដេចចាមបន្ទាប់មកទៀតមានអំណាច និងជំនឿជាក់គ្រប់គ្រាន់ក្នុងកិច្ចការពារមិនឱ្យកងទ័ពជើងទឹកម៉ុងហ្គោលីចូលចត នៅឆ្នេរសមុទ្ររបស់គេបាននាឆ្នាំ១២៩២ ជាពេលដែលកងទ័ពសំដៅទៅកោះជ្វា ដើម្បីសងសឹកលើពួកជ្វាដែលបាន បង្ករបួសស្នាមដល់រាជបេសកទូតរបស់ កុប ឡៃខាន់។ ស្តេចអង្គចាមនោះ បានរៀបអភិសេកជាមួយនឹងព្រះនាងជ្វា ប្រហែលជាដើម្បីពង្រឹងចំណងទាក់ទងល្អជាមួយនឹងឥណ្ឌូនេស៊ី ។ ស្តេចដដែលនោះក៏បានអភិសេកជាមួយនឹងព្រះនាងដែលជាព្រះអនុជរបស់អធិរាជវៀតណាមក្នុងឆ្នាំ១៣០៦ ប៉ុន្តែក្នុងទំនាក់ទំនងការទូត ចាមត្រូវប្រគល់ខេត្តពីរនៅឯភាគខាងជើងក្រុងវ៉េ ទុកជាជំនូនសម្រាប់ព្រះនាងវៀតណាម នោះ។ ជនជាតិចាមក្នុងខេត្តទាំងនេះ ជាញឹកញាប់បានបះបោរប្រឆាំងនឹងរដ្ឋអំណាចវៀតណាម តែត្រូវអធិរាជដៃវៀត បើកយុទ្ធនាការបង្ក្រាបការបះបោរយ៉ាងសាហាវ។
អ្នកដឹកនាំចាមម្នាក់ ដែលត្រូវវៀតណាមវាយឱ្យបរាជ័យនាឆ្នាំ ១៣១៨ បានភៀសខ្លួនតាមសមុទ្រទៅជ្វា (ប្រហែលជា នៅក្នុងព្រះរាជវាំងម៉ាសាបាហ៊ីត (Majapahit) បានខិតខំជំរុញឱ្យបន្តការទាក់ទងល្អរវាងជនជាតិចាមនិងឥណ្ឌូនេស៊ី។
នាចុងសតវត្សទី១៤ មេទ័ពចាមគួរឱ្យកត់សម្គាល់ម្នាក់ ឈ្មោះ ចេ បុងង៉ា បានប៉ុនប៉ងវាយដណ្ដើមយកមកវិញនូវបណ្ដាខេត្តចាមផ្នែកខាងជើងនៃក្រុងវិជ័យ ដែលត្រូវវៀតណាមដណ្ដើមយកអស់ រយៈពេលច្រើនទសវត្សមកហើយ។ ក្នុងយុទ្ធនាការទាំងនេះ មេទ័ព ចេ បុងង៉ា បានទទួលជោគជ័យក្នុងការវាយប្រហារ ជាច្រើនលើកទៅក្រុងហាណួយ បន្ទាប់មកទៀតក៏បានរៀបចំឡើងវិញនូវការគ្រប់គ្រងជនជាតិចាមជាថ្មី លើខេត្តខាងជើងក្នុងរយៈពេលដ៏ខ្លី។ ស្តេចសោយរាជ បន្ត មិនសូវបានទទួលជោគជ័យទេក្នុងការកាន់កាប់អាណាខេត្ត ទាំងនោះ។ នាឆ្នាំ១៤០២ ស្តេចចាមបានប្រគល់ អមរាវតី (បច្ចុប្បន្នជាខេត្តក្វាងណាម) ទៅឱ្យវៀតណាម ក្នុងគោលបំណងបញ្ចប់សង្គ្រាមជាមួយពួកវៀតណាម។ តំបន់នេះរួមបញ្ចូលទាំងតំបន់មីស៊ឹន ដែលជាមជ្ឈមណ្ឌល គោរពបូជាចាប់តាំងពីសតវត្សទី៤មកម្ល៉េះ និងរួមទាំងកំពង់ផែរដ្ឋធានីចាម ដែលក្រោយមកគេស្គាល់ថា ហ្វាយហ្វូ (Faifo) ឬហូយ អាន (Hoi An) ភាគខាងត្បូងនៃខេត្តដាណាងសម័យបច្ចុប្បន្ន។
ក្នុងឆ្នាំ១៤០៧ ដោយបានការជួយឧបត្ថម្ភពីប្រទេសចិន ដែលទើបបានដាក់ដែនដីដៃវៀត ជាចំណុះសាជាថ្មី ជនជាតិចាមបានដណ្ដើមមកវិញនូវទឹកដីដែលខ្លួនទើបតែបាត់បង់ក្នុងប៉ុន្មានឆ្នាំមុន ប៉ុន្តែនិន្នាការសតវត្សទី១៤ បានបង្ហាញពីការចុះខ្សោយរបស់ចាម និងការរីកចម្រើនរបស់ជនជាតិវៀតណាម។ ក្នុងឆ្នាំ១៤៧១ រាជធានីវិជ័យ បានធ្លាក់ទៅក្នុងកណ្ដាប់ដៃវៀតណាមរហូតដល់សព្វថ្ងៃ ហើយយើងបានដឹងថាប្រជាជន ៦០.០០០ នាក់បានត្រូវសម្លាប់ និង ៣០.០០០នាក់ត្រូវបានចាប់ជាឈ្លើយសឹក ក្នុងនោះមានមហាក្សត្រ និងព្រះរាជវង្សានុវង្ស ចំនួន១៦ នាក់ផងដែរ ។ ទោះជាយ៉ាងណា ចម្ប៉ាមិនទាន់រលាយនៅក្នុងឆ្នាំ១៤៧១ តែត្រូវរុញបណ្ដេញមកក្នុងទឹកដី ភាគខាងត្បូងរបស់ខ្លួន គឺ គៅឋារៈ (ខេត្តញ៉ាត្រាង បច្ចុប្បន្ន) និង បណ្ឌុរង្គ (ខេត្តផាន់រ៉ាង បច្ចុប្បន្ន) ដោយកងទ័ព វៀតណាម។
គៅឋារៈ (Kauthera)
នាពាក់កណ្តាលសតវត្សទី៨ មជ្ឈមណ្ឌលកណ្តាលនៃសហព័ន្ធចម្ប៉ាបានលើកទីតាំងពីអមរាវតី នៃភាគខាងជើងមក គៅឋារៈ និងបណ្ឌុរង្គ នៅភាគខាងត្បូងអស់ក្នុងមួយរយៈវិញ។ ក្នុងខេត្តញ៉ាត្រាង នៅលើភ្នំមួយចំច្រកមាត់ទន្លេចេញទៅឆកសមុទ្រញ៉ាត្រាង (Nha Trang Bay) គឺជាទីតាំងនៃសក្ការៈរបស់ចាម ដែលគោរពបូជាចំពោះពោធិ៍នគរ (ទេវីនៃអាណាចក្រចម្ប៉ា) ដែលទំនងជាដៃគូរបស់ទីសក្ការៈព្រះសិវៈ នៅមីស៊ឹន នៃភាគខាងជើង។ ទីសក្ការៈពោធិ៍នគរនេះ រួមមានប្រាសាទបុរាណ និងលិង្គទេវរាជ គឺជាគោលដៅវាយឆ្មក់របស់ ឥណ្ឌូនេស៊ីក្នុងឆ្នាំ៧៧៤ តែលោក ម៉ាស្ប៉េរ៉ូ បាននិយាយថា នេះជាការលុកលុយរបស់ជនជាតិម៉ាឡេស៊ី ហើយទំនងណាស់ថា ពួកនោះជាពួកជ្វា (Javanese) ។ ពួកឥណ្ឌូនេស៊ីទាំងនេះត្រឡប់មកបំផ្លិចបំផ្លាញប្រាសាទមួយ នៅបណ្ឌុរង្គ ក្នុងឆ្នាំ៧៨៧ ។
ក្នុងឆ្នាំ ៩១៨ ស្តេចចាមបានសាងរូបចម្លាក់ភគវតី (ទេវីរបស់ព្រះសិវៈ) ធ្វើពីមាស តម្កល់ក្នុងប្រាសាទពោធិ៍នគរ រូបចម្លាក់នេះត្រូវបានខ្មែររឹបអូសយកក្នុងពេលគេចូលលុកលុយ និងដុតបំផ្លាញប្រាសាទនោះក្នុងអំឡុងឆ្នាំ៩៥០។ ស្ដេចដែលសោយរាជបន្ត បានជួសជុលប្រាសាទក្នុងឆ្នាំ ៩៦៥ និងសាងរូបចម្លាក់ទេវីនោះដោយធ្វើអំពីថ្មជំនួសវិញ ។ នៅពេលថ្នាក់គ្រប់គ្រងចម្ប៉ាត្រូវផ្លាស់ប្តូរយ៉ាងរហ័សត្រឡប់ភាគខាងជើងឯវិជ័យវិញ ស្តេចចាមទាំងឡាយបានជួសជុលប្រាសាទពោធិ៍នគរជាទីសក្ការៈឡើងវិញ ដោយធ្វើព្រះរាជអំណោយជាទាសាទាសី និងធនធានជាច្រើនដើម្បីថែរក្សាទីឋាននៃទេវីនោះ។
រូបចម្លាក់យ៉ាងល្អប្រណីតមួយដែលមានដៃប្រាំបីធ្វើអំពីនិលដ៏ភ្លឺថ្លា នៅតែស្ថិតនៅលើកំពូលប៉មមួយ នៅញ៉ាត្រាង រហូតដល់សព្វថ្ងៃ។ រូបនេះត្រូវបានជនជាតិវៀតណាមសព្វថ្ងៃកែពីរូបភគវតី ទៅជារូបខាងព្រះពុទ្ធសាសនា (ប្រហែលជាព្រះនាងគង់ស៊ីអ៊ីម)។ រូបសំណាកនេះបានគ្របដណ្ដប់ដោយសម្លៀកបំពាក់បែបចិន ដើម្បីលាក់បាំងសម្រស់របស់ខ្លួន ។សម្លៀកបំពាក់នេះត្រូវបានគេផ្លាស់ប្តូរជារៀងរាល់ខែ និងត្រូវបានរក្សាទុកក្នុងទូយ៉ាងធំមួយនៅក្រោយសំណាកនោះ។ ជនជាតិវៀតណាមដែលជឿលើព្រះអាទិទេព ជាពិសេសស្ត្រីវៀតណាមដែលបន់ស្រន់ចង់បានកូន និងបន់ស្រន់ឱ្យគ្រួសារមានសុខភាពល្អ ប្រហែលជាបាននិងកំពុង បន្តប្រតិបត្តិជំនឿ ដែលជនជាតិចាមធ្លាប់បានគោរពបូជាមុនពេលត្រូវវៀតណាមបណ្តេញមកទិសខាងត្បូង តាមគោលនយោបាយ«ណាមទៀន»។
ការបែងចែកប្រទេសចម្ប៉ាជាពីរផ្នែក គឺខាងជើង និងខាងត្បូង បានឆ្លុះបញ្ចាំងឱ្យឃើញនូវទីសក្ការៈគោរពបូជាពីរកន្លែង ផ្សេងគ្នា មួយគឺមីស៊ឹន សម្រាប់បូជាទៅដល់ភាពខ្លាំងរបស់មនុស្សប្រុស និងមួយទៀតគឺពោធិ៍នគរ សម្រាប់បូជាចំពោះ ភាពសាយកូននៃស្ត្រីភេទ។ ការផ្លាស់ប្តូរទីតាំងគ្រប់គ្រងរវាងភាគខាងជើងនិងខាងត្បូង ត្រូវបានបង្ហាញដោយកំណត់ ប្រវតិ្តសាស្ត្រទាំងឡាយដែលមានស្រាប់។ ការបែងចែកទាំងនេះ ហាក់ដូចជាត្រួតស៊ីគ្នានឹងការបែងចែកវប្បធម៌មួយ រវាងកុលសម្ព័ន្ធពីរក្នុងប្រទេសចម្ប៉ា ដែលគេស្គាល់ឈ្មោះជាភាសាសំស្ក្រឹត។ ក្នុងផ្នែកខាងជើងនៃប្រទេស ប្រជាជនជាបក្ខពួករបស់ក្រុមនារីកេលវង្សា «ប្រជាជនដូង» (Narikelavagsa) ក្នុងភាគខាងត្បូង ប្រជាជនជាក្រុម ក្រមុកវង្សា«ប្រជាជនស្លា» (Kramukavangsa) ។ ការបែងចែកជាភាគខាងជើងនិងខាងត្បូង ឬក៏រចនាសម្ព័ន្ធនៃ កុលសម្ព័ន្ធ បានបង្ហាញឱ្យឃើញសាជាថ្មីនូវការបែងចែកខាងនយោបាយ រវាង«ចម្ប៉ាធំ» នៅភាគខាងជើង និង«ចម្ប៉ាតូច» នៅភាគខាងត្បូង ទោះបីជាគេត្រូវតែផ្ទៀងផ្ទាត់រឿងនេះសាជាថ្មី ដោយប្រើសិលាចារឹក និងកាលប្រវតិ្ត ព្រមទាំងឯកសារចិននានាដែលបញ្ជាក់បានពីប្រទេសចម្ប៉ាសម័យបុរាណឱ្យបានល្អិតល្អន់ក៏ដោយ។
សិលាចារឹកមួយផ្ទាំងពីមជ្ឈមណ្ឌលភាគខាងជើងគឺ មីស៊ឹន បានបង្ហាញថា៖ ស្ដេចមួយអង្គនៃវង្សត្រកូល ដូង បានបញ្ជូនរាជទាយាទមួយអង្គទៅក្នុងវង្សត្រកូល ស្លា ដែលក្រោយមកក្លាយជាសមាជិកម្នាក់នៃវង្សត្រកូលស្លា ។ តាមអ្នកប្រាជ្ញបារាំងខាងលើ សិលាចារឹកបានរៀបរាប់បន្តទៀតថា ក្រុមបក្ខពួកស្លាគឺជា«ជនជាតិខ្ពង់ខ្ពស់ក្នុងរដ្ឋចម្ប៉ា» ។តាមសិលាចារឹកនេះ ហាក់ដូចជាបញ្ជាក់ឱ្យយើងដឹងថា ភាគខាងត្បូងគឺក្រុមស្លា ជាអ្នកចារសិលាចារឹកនោះឡើង ហើយយកវាទៅតម្កល់ក្នុងមជ្ឈមណ្ឌលគោរពបូជានៅភាគខាងជើង។ រាជសម្បត្តិក៏ហាក់ដូចជាត្រូវបានគេផ្ទេរទៅតាម ខ្សែបិតា ពោលគឺពីស្ដេចបិតាទៅឱ្យបុត្រា ប៉ុន្តែព្រះនាមត្រកូល ត្រូវយកតាមព្រះនាមមាតាមកប្រើ។ ភាពតានតឹងរវាង មនុស្សដែលស្ដែងឡើងក្នុងជីវភាពនយោបាយ និងការដឹកនាំដោយស្ត្រី ដែលស្ដែងចេញក្នុងច្បាប់អាពាហ៍ពិពាហ៍ ការសម្រេចរើសទីលំនៅក្រោយពេលរៀបការ និងការបែងចែកទ្រព្យសម្បត្តិមានលក្ខណៈស្រដៀងគ្នានឹងការសិក្សា ក្នុងពិភពម៉ាឡេ។ យើងលើកយកឧទាហរណ៍ដែលគេស្គាល់ច្បាស់ជាគេមួយគឺនៅមីណាងកាបូ របស់ស៊ូម៉ាត្រា និងអាណានិគមរបស់ខ្លួននៅណេសេរី ក្នុងប្រទេសម៉ាឡស៊ី។ នៅទីនោះ សាសនាឥស្លាមដែលប្រកាន់បិតានិយម នៅរួមរស់ជាមួយនឹងរចនាសម្ព័ន្ធសង្គមដែលប្រកាន់មាតានិយម។ ជនជាតិចាម ហាក់ដូចជាបានអនុវត្តតាមគំរូបែបនោះ ពោលគឺមានអ្នកគ្រប់គ្រងតាមបែបព្រហ្មញ្ញសាសនា និងរចនាសម្ព័ន្ធគ្រួសារ បែបមាតាធិបតេយ្យ។ ជនជាតិចាមនៅវៀតណាមនិងមនុស្សចាមនៅតំបន់ភ្នំ ដូចជាជនជាតិចារ៉ាយ រដែ និង រុកឡាយ នៅតែរក្សាប្រព័ន្ធសង្គមមាតាធិបតេយ្យដដែល។ ជនជាតិចាមមូស្លីមនៅកម្ពុជាជាទូទៅនិយាយថា គេទទួលយកគោលការណ៍បិតានិយមតាមបញ្ញតិ្តឥស្លាម ប៉ុន្តែអាពាហ៍ពិពាហ៍និយមនៅផ្ទះម្ដាយខាងស្រី នៅតែជាក្បួនច្បាប់ប្រពៃណី របស់ពួកគេ ហើយក្នុងករណីខ្លះគេអនុវត្តការបែងចែកទ្រព្យសម្បត្តិតាមខ្សែម្តាយ ដែលជាទង្វើឆ្លុះបញ្ចាំងពីគំរូបុរាណ របស់គេ។
បណ្ឌុរង្គ (Panduranga)
មជ្ឈមណ្ឌលអាណាចក្រចាម បានលើកទៅទិសខាងត្បូងក្នុងអំឡុងសតវត្សទី៨ និងទី៩ គឺប្រហែលជាបណ្តាលមកពី ការគាបសង្កត់របស់ចិន-វៀតណាម មកលើភាគខាងជើងនៃប្រទេសចម្ប៉ា។ នៅសតវត្សទី៩ ស្ដេចចាមទាំងឡាយបាន ដឹកនាំការប្រយុទ្ធចេញពីបណ្ឌុរង្គទៅលើចិន និងវៀតណាម ដោយទទួលជោគជ័យមួយចំនួន។ ស្ដេចនៅភាគខាងត្បូង ទាំងនោះក៏បានផ្តល់វិភាគទានដល់ទីសក្ការៈពោធិ៍នគរនៅគៅឋារៈដែរ។ យើងក៏បានដឹងដែរថា ជនជាតិចាមនៅបណ្ឌុរង្គបានវាយប្រហារមកលើកម្ពុជានៅដើមរជ្ជកាលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ ។ ព្រះអង្គគឺជាព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ដែលបានត្រឡប់ពីការសុំចតមួយរយៈនៅជ្វា ក្នុងឆ្នាំ៨០០ ហើយដែលបានកសាង ព្រះរាជាណាចក្រអង្គរ។
ក្នុងឆ្នាំ១០១៥ ទីក្រុងបណ្ឌុរង្គ ទំនងជាបានក្លាយជាក្រុងមួយក្នុងចំណោមក្រុងដែលរងគ្រោះដោយការវាយប្រហារទៅ លើកំពង់ផែនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ពីសំណាក់ពួកចូឡា (Chola) នៃឥណ្ឌាខាងត្បូង។ ការវាយប្រហាររបស់ឥណ្ឌានោះ មានគោលដៅដណ្តើមត្រួតត្រាលើទឹកដីស៊ូម៉ាត្រា របស់អាណាចក្រស្រីវិជ័យ នៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍។ បើរំលឹកពីការឆក់ប្លន់ របស់ឥណ្ឌូនេស៊ីទៅលើឆ្នេរសមុទ្រខាងត្បូងនៃចម្ប៉ា គេហាក់ដូចជាយល់ឃើញថា កំពង់ផែគៅឋារៈ និងបណ្ឌុរង្គ ធ្លាប់មានទាក់ទងគ្នាក្នុងបណ្ដាញរកស៊ីជំនួញនិងក្នុងការវាយឆក់ប្លន់ ដែលភាគច្រើនពីសំណាក់ស្រីវិជ័យ ដែលមានទីតាំងនៅបាឡែមបាង នាឆ្នេរខាងត្បូងកោះស៊ូម៉ាត្រា។
ក្រោយមក គឺក្នុងសតវត្សទី១១ យើងក៏បានដឹងថា មានភាពតានតឹងយ៉ាងខ្លាំងក្លារវាងចាមភាគខាងជើងនិងខាងត្បូង។ ឆ្នាំ១០៥០ អ្នកដឹកនាំនៅវិជ័យ បានបញ្ជូនកងទ័ពទៅវាយប្រហារលើប្រជារាស្ត្រនៅបណ្ឌុរង្គ ដែលព្រះអង្គចាត់ទុកថា «ជកាចសាហាវ ហើយជានិច្ចកាលតែងតែគំរាមកំហែងដល់អធិបតេយ្យរបស់ព្រះអង្គ» ។ ស្ដេចដែលសោយរាជ្យបន្ត បន្ទាប់មកទៀត នៅវិជ័យនៃទឹកដីចម្ប៉ា បានបន្តការប្រឹងប្រែង រារាំងមិនឱ្យក្រុងបណ្ឌុរង្គសម្រេចនូវបំណងដែលចង់បានស្វ័យភាពឡើយ។
ពាក់កណ្ដាលសតវត្សទី១២ ពេលកងទ័ពខ្មែរដឹកនាំដោយព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី២ កាន់កាប់ភាគខាងជើងរបស់ចម្ប៉ា ទីក្រុងបណ្ឌុរង្គ ជាមូលដ្ឋានដើម្បីវាយដណ្ដើមក្រុងវិជ័យពីជនជាតិខ្មែរ។ រជ្ជកាលស្តេចអង្គនេះ ពោរពេញដោយការ ប្រយុទ្ធជាប្រចាំជាមួយប្រជាជនភ្នំ និងគូប្រឆាំងដណ្ដើមអំណាចនិងជាមួយកងទ័ពវៀតណាមដែលគាំទ្រគូប្រឆាំង របស់ព្រះអង្គ។ ព្រះអង្គបានចំណាយពេលប្រាំឆ្នាំក្នុងការព្យាយាមបង្ក្រាបក្រុងបណ្ឌុរង្គ (ដែលបានឆ្លៀតឱកាសពង្រឹង ការកាន់កាប់ដែលធ្លាប់មានពីមុន និងការពារអំណាចជាមួយពួកភាគខាងជើង ដែលចង់បានស្វ័យភាព)។
ក្នុងចុងសតវត្សទី១២ កងទ័ពព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ បានវាយលុកចម្ប៉ាដើម្បីសងសឹកការវាយប្រហារមកលើអង្គរ ដោយមានព្រះអង្គម្ចាស់ចាមម្នាក់ជាមេទ័ពដឹកនាំ។ ស្របពេលដែលរាជធានីចាមនៅភាគខាងជើងត្រូវកាន់កាប់ដោយ ប្អូនថ្លៃព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ព្រះអង្គម្ចាស់ចាមនោះបានចាកចេញពីកងទ័ពខ្មែរ ហើយបានបង្កើតរាជាណាចក្រចាមទី២ សម្រាប់ព្រះអង្គផ្ទាល់នៅបណ្ឌុរង្គ ។ ចរិតលោភលន់បែបនេះ បានបណ្តាលឱ្យទឹកចិត្តព្រះអង្គម្ចាស់រូបនោះឆ្លៀតពេល ដែលមានការបះបោររបស់ជនជាតិចាមប្រឆាំងនឹងខ្មែរនៅវិជ័យដើម្បីសម្លាប់ស្ដេចចាមដែលលើកបន្តុបឱ្យគ្រប់គ្រង ប្រទេសដោយស្តេចខ្មែរ។ បន្ទាប់មកទៀត ស្ដេចអង្គនេះក៏បានបង្រួបបង្រួមនិងគ្រប់គ្រងរាជាណាចក្រទាំងមូល។ រជ្ជកាលរបស់ព្រះអង្គមានរយៈពេល១២ឆ្នាំ នៅចន្លោះពេលដែលខ្មែរគ្រប់គ្រងទឹកដីចាមជាច្រើនលើក។
ក្រោយពីបានដណ្ដើមយកក្រុងវិជ័យជាស្ថាពរនៅឆ្នាំ១៤៧១ ព្រមទាំងការកម្ទេចអំណាចរាជវង្សចាម ពួកវៀតណាមបានគ្រប់គ្រងនៅលើភាគខាងជើងនៃប្រទេសចម្ប៉ាជារៀងដរាប។ មជ្ឈមណ្ឌលដែលស្ថិតនៅជារបស់ រាជាណាចក្រចាមបានផ្លាស់មកជារៀងរហូតមកភាគខាងត្បូង គឺនៅបណ្ឌុរង្គ។ ក្នុងរយៈពេលបន្ទាប់ពីការដួលរលំនៃ ក្រុងវិជ័យដោយពួកវៀតណាម គេក៏សង្កេតឃើញអំពីការផ្លាស់ប្តូរក្នុងចំណោមជនជាតិដែលកាន់ព្រហ្មញ្ញសាសនា និងពុទ្ធសាសនា ទៅកាន់សាសនាឥស្លាម ទោះបីជាមានសមាគមភៀសខ្លួនទៅភាគខាងត្បូងនៃបណ្ឌុរង្គនៅតែកាន់ ព្រហ្មញ្ញសាសនានិងពុទ្ធសាសនាក៏ដោយ។ ការដួលរលំនៃក្រុងវិជ័យ នាំឱ្យមានការធ្វើនិរទេសទៅកាន់ប្រទេសកម្ពុជា របស់ពួកចាមជាបន្តបន្ទាប់។ ដើម្បីងាយស្រួលយល់ពីបន្លាស់ប្តូរនេះ យើងគប្បីបញ្ចប់ការពិពណ៌នាពីព្រឹតិ្តការណ៍ ប្រវតិ្តសាស្ត្រត្រឹមប៉ុណ្ណោះ ហើយងាកមកពិនិត្យមើលពីដំណើរនៃការធ្វើឥណ្ឌានីយកម្ម និងឥស្លាមនីយកម្ម ដែលជាគ្រឿងផ្សំបន្ថែមដល់អត្តសញ្ញាណរបស់ជនជាតិចាម៕
ដោយលីសា : (ឯកសារស្រាវជ្រាវ)
