មិនថាស្ថិតក្នុងសម័យបុរេអង្គរ ឬអង្គរទេ សំណល់សិល្បៈស្ថាបត្យកម្មប្រាង្គប្រាសាទខ្មែរ បានបង្ហាញអំពីទំនៀមទំលាប់ប្រពៃណីរបស់ជាតិខ្មែរ មានលក្ខណៈជាប្រវត្តិសាស្ត្រ តាមស្ថានភាពនៃទីតាំង និងពេលវេលា ។
ថ្វីត្បិតតែប្រពៃណីខ្លះៗ ត្រូវបានឆ្លាក់លើជញ្ជាំងប្រាង្គប្រាសាទ ឬក៏តាមគំនូរបុរាណក៏ពិតមែន ប៉ុន្តែក៏ពុំមែនមានន័យថា សមិទ្ធផលទាំងនោះទើបតែមាននៅពេលដែលសំណង់ស្ថាបត្យកម្ម ត្រូវបានសាងសង់នោះឡើយ ។ យ៉ាងណាមិញ ការសំដែងនូវល្បែងនានា ជាពិសេសចំបាប់ និងក្បាច់គុនលំពែងដោយប្រើក្បាំង ឬខែលសម្រាប់ការពារជាដើម នាសម័យមហានគរ បានផ្តល់នូវឧទាហរណ៍ពិសេសមួយស្តីពី ការកកើតនិងចលនាវិវត្តន៍ នៃវិស័យវប្បធម៌ខ្មែរយ៉ាងប្រាកដ ។
ជាជាងការអធិប្បាយយ៉ាងល្អិតល្អន់ អំពីក្បាច់ចំបាប់និងគុន លំពែង ដែលត្រូវបានពេញនិយមនាសម័យអង្គរ ចំណុចវិជ្ជមានដែលយើងគួរលើកនៅទីនេះ គឺតួនាទីរបស់ល្បែងប្រជាប្រិយនោះ ក្នុងសង្គមខ្មែរដើម ។ បើនិយាយម្យ៉ាងទៀត ក្នុងន័យច្បាស់លាស់មួយ នៅទីនេះយើងចង់បង្ហាញប្រភពនិងសារៈសំខាន់ របស់ទំនៀមទំលាប់ទាំងនោះ ដែលបានកើតឡើងមកក្នុងពេលជាមួយគ្នា ។
សូមរំលឹកថា ចំបាប់គឺជាសកម្មភាព ដែលមនុស្សពីរនាក់ ឬច្រើននាក់ចាប់គ្នាបោកផ្តួល ដោយប្រើស្នៀត ឬប្រើកំលាំង (វចនានុក្រមសម្តេចជួនណាត)។ ម្យ៉ាងវិញទៀតនាសម័យបុរាណ ចំបាប់ត្រូវបាននិយមដោយកងទ័ពខ្មែរ ដើម្បីមូលហេតុយោធា ។ សូមជម្រាបផងដែរថា ក្នុងបរិបទវប្បធម៌ខ្មែរ ការនិយមនូវចំបាប់និងគុនលំពែង (ដោយជួនកាលមានប្រើខែលផងនោះ) តាំងពីបុរាណកាលមក មានដំណើរការស្របគ្នា មិនខុសគ្នាពីការបង្កើតឡើង នាសម័យបុរេប្រវត្តិ នៅប្រទេសអឺរ៉ុបនោះទេ ហើយការលេចធ្លោឡើងនៃចលនាវប្បធម៌នេះ ត្រូវបានគេទទួលស្គាល់ថា ជាមរតកវប្បធម៌ខ្មែរសុទ្ធសាធ ។ ការពិតនេះអាចគូសបញ្ជាក់តាមរយៈគំនូររបាំខែល គូរលើជញ្ជាំងថ្មនាសម័យបុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ ឬក៏របាំខែលរបស់ខេត្តកំពង់ធំបច្ចុប្បន្ន ដែលជាប់ទាក់ទិនទៅនឹងចម្លាក់ខ្មែរ នាសម័យបុរេអង្គរ និងអង្គរ និងក្រោយអង្គរយ៉ាងជាក់ច្បាស់ ។ដូច្នេះហើយបានជាខ្មែរសម័យអង្គរវត្ត បញ្ចូលទាំងល្បែងចំបាប់ ទាំងល្បែងក្បាច់គុនលំពែង ទៅក្នុងប្រពៃណីជាតិ ដូចករណីនៃចម្លាក់ លើប្រាសាទបាយ័ន ជាភស្តុតាងស្រាប់ ។ កុំភ្លេចថាប្រពៃណីទាំងនេះ សុទ្ធតែមានលក្ខណៈជាប្រជាប្រិយ ក៏មែនពិត តែទាក់ទិននឹងការធ្វើសឹកសង្គ្រាម ។ ប្រការទាំងនេះហើយជាសំណុចសំខាន់បំផុត សំរាប់បង្ហាញភាពចំណាស់ នៃមរតកវប្បធម៌ខាងលើនេះ ដែលគួរឲ្យគេចាប់អារម្មណ៍ ។ ផ្ទុយទៅវិញ ជនជាតិសៀមដែលជាជនអន្តោប្រវេស៍ មិនបានបង្កើតល្បែងចំបាប់ និងល្បែងគុណលំពែងនោះឡើយ ពីព្រោះពួកគេគឺជាមនុស្សចំណូលថ្មីក្នុងតំបន់ ។ ការពិតទៅអ្វីដែលទើបនឹងពោលនេះគឺគ្រាន់តែជាភស្តុតាង បញ្ជាក់ពីកម្មវប្បធម៌ប៉ុណ្ណោះ ។
យើងគួរតែចងចាំថា ការស្វែងរកវិធីសាស្ត្រផ្សេងៗ សម្រាប់ការពារខ្លួន ឬក៏ដើម្បីឈ្នះលើសត្រូវក្នុងសង្គ្រាម បានធ្វើឲ្យលេចធ្លោរឡើង នូវចំបាប់និងគុនលំពែងខ្មែរ ដែលជាភាគមួយក្នុងសង្គ្រាម ហើយការណ៍នេះក៏បានកើតឡើង ក្នុងអតីតកាលនិងត្រូវបានបន្តរហូតដល់សម័យក្រោយអង្គរ ។ ឧទាហរណ៍ ការបះបោរ ការប្រកួតប្រជែងដើម្បីអំណាច ឬការទប់ទល់ការឈ្លានពានមកពីខាងក្រៅ ជនជាតិខ្មែរតាំងតែពីយូរលង់ណាស់មកហើយ រមែងតែងប្រតិបត្តិចំបាប់ និងគុនលំពែងជានិច្ច ។ មិនមែនតែសម័យប្រវត្តិសាស្ត្រទេ ដែលខ្មែរចេះប្រើកាយវិការបែបនេះ សម័យបុរេអង្គរក៏ដូច្នេះដែរ បើយើងសំអាងលើក្បាច់ផ្តែរនាចុងស.តទី៦ ដើមស.តទី៧ នៃគ.ស ។យ៉ាង ណាមិញនៅសម័យវប្បធម៌នគរភ្នំ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ ដែលបានធ្វើសង្គ្រាមការពារទឹកដី ឬការពារសត្រូវអស់រាប់ស.ត ក៏បានប្រើគុនដាវឬខែល ដើម្បីការពារជីវិតរបស់ខ្លួនដែរ ។
ដោយសារមូលហេតុនេះ យើងអាចសន្និដ្ឋានបានថា ចំបាប់ និងគុនដាវលំពែង ដែលពីមុនគឺជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់នៃការធ្វើសឹកសង្គ្រាម ចម្បាំងនោះ ត្រូវបានបុព្វការីជនខ្មែរប្រតិបត្តិដោយពុំខកខានឡើយ ។
ប្រសិនបើយើងមើលទៅលើចំបាប់ដែលឆ្លាក់នៅលើប្រាសាទបាយ័ន នាចុងស.តទី១២ ដើមទីស.តទី១៣ យើងនឹងឃើញថា មានលក្ខណៈស្រដៀងគ្នា នឹងចំបាប់ដែលមានលើផ្ទាំងគំនូរវត្តអារាមនាស.តទី១៩មួយចំនួន ។ ជាមួយនឹងតឹកតាងនេះ យើងក៏អាចលើករឿងព្រេងមួយចំនួនទៀតមកសំអាង ដូចជា រឿងនិទានខ្មែរមួយចំនួនដែលបានពិពណ៌នា អំពីភាពស្ទាត់ជំនាញខាងចំបាប់របស់តួអង្គដូចរឿងប្រវត្តិប្រាសាទតាព្រហ្ម ជាដើម ។ បើអីចឹងយើងបកស្រាយយ៉ាងដូចម្តេចទៅ អំពីភាពស្រដៀងគ្នាខាងកាយវិការរបស់សិល្បករដែលសម្តែង ក្នុងពិធីបុណ្យធំដូចជា ពិធីរាជាអភិសេក និងច្រត់ព្រះនង្គ័លជាដើម នៅពេលដែលយើងធ្វើការសិក្សាប្រៀបធៀប ។
ជារឿងច្បាស់លាស់ទៅហើយដែលថា ចំបាប់និងក្បាច់គុនលំពែងគឺជា គឺជាមរតកវប្បធម៌ខ្មែរដ៏ពិតៗ ដែលបានប្រសូតចេញពីមូលដ្ឋានមន-ខ្មែរ មុនឥណ្ឌានីយកម្ម ហើយធ្លាប់មានភាពល្បីល្បាញក្នុងអតីតកាល ទោះបីនាសព្វថ្ងៃស្ថិតក្នុងឱនភាពព្រោះតែមានការផ្លាស់ប្តូរ ទម្រង់សង្គមវប្បធម៌ក៏ដោយ ។
កុំភ្លេចថា ចំបាប់និងគុនលំពែង ដែលបានទទួលការកោតសរសើរយ៉ាងខ្ពង់ខ្ពស់ និងមានការពេញនិយមពីសំណាក់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរក្នុងសម័យបុរាណ ពីព្រោះវាតំណាងឲ្យវិរភាព និងភាពប៉ិនប្រសព្វ ក្នុងការយកជ័យជំនះលើគូវិវាទ ដោយប្រើកម្លាំងកាយ បូកផ្សំនឹងយុទ្ធសាស្ត្រ ដ៏ចំណានគួរឲ្យកោតសរសើរយ៉ាងក្រៃលែង ។ ដោយសារមនុស្សខ្មែរបុរាណបានយល់ច្បាស់ អំពីសារៈសំខាន់នៃល្បែងទាំងនេះ ទើបបានជាគេឆ្លាក់លើប្រាសាទសិលា ទុកជាប្រវត្តិសាស្ត្រដែលជាឧត្តមភាព ៕ (ម.ត្រាណេ)
