អរិយធម៌ខ្មែរត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាអរិយធម៌និទានតៗគ្នា ដែលជាអំណោយទានខាងការនិយាយច្រើនជាងការសរសេរ (Ponchaud ១៩៨៩ ទំ.១៥៨)។ ដោយសារតែឯកសារកត់ត្រាអំពីការកើនឡើងនៃសហគមន៍ចិននៅកម្ពុជាមិនសូវមាននោះ រឿងនិទានទាំងឡាយស្ដីអំពីជីវិតនៃការធ្វើដំណើរដំបូងរបស់ជនជាតិចិនបាននៅសេសសល់(ឬរស់រានមានជីវិត)នៅក្នុងវប្បធម៌ ប្រពៃណីនិទានផ្ទាល់មាត់តៗគ្នាដ៏សម្បូរបែបនៅក្នុងប្រទសកម្ពុជា ដូចជាឈ្មោះប្រវត្តិ ឬឈ្មោះទីកន្លែងនានា និងនៅក្នុងរឿងព្រេងរបស់ខ្មែរ។ ទេវកថាមួយរបស់ខ្មែរបានពិពណ៌នាអំពីថាតើ«ព្រះថោងនាងនាគ» ធ្វើយ៉ាងដូចម្ដេចដើម្បីទាក់ទាញជនជាតិឥណ្ឌា ជនជាតិចិន និងជនបរទេសជាច្រើនទៀតឱ្យមករកស៊ីជាមួយប្រទេសកម្ពុជា តាមរយៈប្រាជ្ញាដ៏ឈ្លាសវៃក្នុងការគ្រប់គ្រងដែនដី និងដែនទឹកក្នុងសតវត្សទី១ នៃគ្រិស្ដសករាជ (Pun ឆ្នាំ១៩៩៤ ទំ.ទី២២) ។ នៅពេលដែលប្រទេសកម្ពុជាបានផ្ដល់នូវការចាប់ផ្ដើមជាថ្មីមួយដល់ជនជាតិចិនអស់រយៈពេលជាច្រើនទសវត្សរ៍ហើយនោះការឈ្វេងយល់អំពីឫសគល់(ឬដើមកំណើត)នៃជនជាតិនេះមិនមែនជាការងាយស្រួលឡើយ។ នៅពេលមួយនោះ មានការរុះរើលំនៅរបស់ជនជាតិចិនដែលទើបតែមកដល់ ហើយក៏មានកើតនូវឈ្មោះភូមិមួយថា «ភូមិចិនយំ» ក្នុងឃុំក្រាំងចេក ខេត្តកំពង់ស្ពឺ នោះគឺជាឈ្មោះដែលគេដាក់ឱ្យបន្ទាប់ពីជនជាតិចិនមកដល់ប្រទេសកម្ពុជា ហើយបានយំសោកនៅពេលដែល ពួកគេស្វែងរកទីកន្លែងស្នាក់នៅទាំងស្រពេចស្រពិល។ រឿងព្រេងនិទាននេះបានប្រាប់ថា ភូមិនោះគឺជាទីកន្លែងដំបូងនៃការ មកដល់របស់ជនជាតិចិនហុកកៀន ជាច្រើនសតវត្សកន្លងមកហើយ។ ភូមិសំពៅពួ នស្ថិតនៅក្នុងឃុំកោះទាវ ក្នុងស្រុកកោះធំ ខេត្ដកណ្ដាល ត្រូវបានគេស្គាល់នៅក្នុងរឿងនិទានរបស់ភូមិនោះថា (កាលពីអតីត) ជាកំពង់ផែដែលជនជាតិចិនធ្វើជំនួញជាមួយនឹងនគរហ្វូណន របស់អាណាចក្រខ្មែរ។ ប្រវត្តិសាស្ដ្រនិយាយតៗគ្នានោះបាន ប្រាប់ឱ្យដឹងអំពីថា តើការធ្វើដំណើរជាច្រើនរបស់ជនជាតិចិនមកភូមិសំពៅពួន នាសតវត្សទី១ សតវត្សទី៦ សតវត្សទី១៣ សតវត្សទី១៨ និងសតវត្សទី២០ បានយ៉ាងដូចម្ដេច។ រឿងព្រេងនិទានដូចគ្នានេះដែរ ត្រូវបានគេចេះចាំដោយជនជាតិចិនកាត់ខ្មែរនៅក្នុងខេត្ដកំពត ដែលអះអាងថា ឃុំទូកមាស មានឈ្មោះនេះពីជនជាតិចិន ដែលបានធ្វើដំណើរតាមសំពៅមកស្រុកនេះជាច្រើនសតវត្សមកហើយ បន្ទាប់ពីបានរើទំនិញចេញពីទូកអស់ ទូកនោះក៏បាននាំ យកមាសត្រឡប់ទៅប្រទេសចិនវិញ(៣)។ រឿងទាំងនេះបានបង្ហាញឱ្យឃើញអំពីការទទួលស្គាល់ជនជាតិចិនជាទូទៅថា ពួកគេមានលក្ខណៈពិសេសនៅក្នុងជីវិតនៃវប្បធម៌ សេដ្ឋកិច្ចនិងប្រវតិ្ដសាស្ដ្រកម្ពុជា។
ការធ្វើដំណើរ៖ ចិនយំនិងទូកមាស
មានឯកសារកត់ត្រាខ្លះៗប៉ុណ្ណោះដែលនៅសេសសល់ទាក់ទងទៅនឹងរឿងព្រេងនិទាន ស្ដីអំពីការធ្វើដំណើរតាមទូកទាំងឡាយ នោះ។ នៅក្នុងចំណោមឯកសារដំបូងៗស្ដីអំពីជនអន្ដោប្រវេសទាំងឡាយ គឺជាឯកសារដែលនិយាយអំពីអ្នកធ្វើដំណើរតាម សំពៅរបស់ជនជាតិចិន ដែលគេចចេញពីភាពក្រីក្រក្នុងជីវិតនៅតំបន់ភាគខាងត្បូងនៃប្រទេសចិន ដើម្បីស្វែងរកនូវការរស់នៅ សុខស្រួលនៅកម្ពុជា។ នៅឆ្នាំ១២៩៦-១២៩៧ លោក ជីវ តាក្វាន់ បានសរសេរថា ៖«អ្នកធ្វើដំណើរតាមសំពៅជនជាតិចិន តែងតែភៀសខ្លួនមកតំបន់ទាំងនេះ។ អ្នកទាំងនោះមិនបានបង្កើតសហគមន៍សម្រាប់រស់នៅឱ្យបានត្រឹមត្រូវដោយខ្លួនឡើយ ប៉ុន្ដែផ្ទុយទៅវិញ ពួកគេបានចូលទៅរស់នៅក្នុងសង្គមកម្ពុជា ជាពិសេសកន្លែងណាដែលងាយស្រួលក្នុងការរកផលប្រយោជន៍ ដូចជាចំណីអាហារ ស្ដ្រី ទីស្នាក់អាស្រ័យ គ្រឿងសង្ហារិម និងជំនួញ» (Xia Ding ឆ្នាំ១៩៨១ ទំ.១៨១ វៀលមត់ត៌១៩៦៦) ។ ប៉ុន្ដែការធ្វើដំណើរផ្សងព្រេងមករកផលប្រយោជន៍ទាំងនេះ ជនអន្ដោប្រវេសលើកដំបូងគ្រោះថ្នាក់ រហូតដល់បាត់បង់អាយុជីវិតផងក៏មាន។ ក្នុងការជ្រើសរើសមករស់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ជនអន្ដោប្រវេសលើកដំបូងទាំងនេះបានសម្រចចិត្ដ បោះបង់ចោលប្រទេសចិន ពីព្រោះតាមជំនឿនៃទំនៀមទម្លាប់និងច្បាប់របស់ប្រទេសចិននៅសម័យបុរាណ សកម្មភាពនៃការ បោះបង់ចោលទឹកដីដូនតាបែបនេះ គឺជាសកម្មភាពដែលមានទោសតិចតួចបំផុត ប៉ុន្ដែអាចដាក់ទណ្ឌកម្មដល់អាយុជីវិត គំនិតបែបនេះមិនត្រូវបានកែលម្អដោយវប្បធម៌តែមួយមុខនោះឡើយ។ នៅក្នុងសម័យកាលនៃការដួលរលំរាជវង្ស សុង ក្នុងឆ្នាំ១២៧៦ គេឃើញមានដំណើរនៃជនភៀសខ្លួនខាងផ្នែកនយោបាយរបស់ជនជាតិចិនជាលើកដំបូង។ ដោយសារមិនព្រម ចំណុះនឹងអ្នកដឹកនាំថ្មីទាំងឡាយនៃជនជាតិម៉ុងហ្គោល អ្នកស្មោះស្ម័គ្រជាមួយនឹងរាជវង្សសុង ជាច្រើនបានភៀសខ្លួនមកកាន់ តំបន់ឥណ្ឌូចិន ហើយនៅទីនេះពួកគេបានព្យាយាមបង្កើតកងកម្លាំងទ័ពដើម្បីវាយដណ្ដើមយកទឹកដីរបស់ចិនមកវិញ (Yen Ching-hwang ១៩៨៥ ទំ.ទី៦) ។ការតស៊ូរបស់ពួកគេបានងើបឡើងជារូបរាងនៅក្នុងអំឡុង៣០០ឆ្នាំក្រោយមក គឺនៅពេលដែលពួក ម៉ាន់ជូ បានចូលឈ្លានពាន និងផ្ដួលរំលំរាជវង្ស មីង (ខ្មែរនិយមហៅរាជវង្ស ម៉េង សោយរាជនៅរវាងឆ្នាំ ១៣៦៨ និងឆ្នាំ១៦៤៤) ហើយពួកស្មោះស្ម័គ្រជាមួយនឹងរាជវង្សមីង ជាច្រើនបានភៀសខ្លួនទៅតំបន់ភាគខាងត្បូង។ ឯកសារដែលបានកត់ត្រានៅក្នុងរាជវង្សមីង បានបញ្ជាក់ថា នៅពេលនោះមានជនជាតិចិនបានមកតាំងលំនៅនៅប្រទេសកម្ពុជារួចជាស្រេច ហើយក្នុងទ្រង់ទ្រាយជាទីក្រុងធ្វើអំពីឈើ នៅតំបន់លង្វែក (Xia Ding, ទំ.ទី១៨១)។អ្នកដឹកនាំចលនាតស៊ូរបស់រាជវង្សមីង ឈ្មោះ ហ្ស៊ីង ឆេងគុង (Zheng Cheng-kung) (ដែលនៅភូមិភាគខាងលិចគេស្គាល់ឈ្មោះថា កូ ហ្ស៊ីងហ្គា-koxinga) ត្រូវបានគេដឹងថា បានទទួលការឧបត្ថម្ភពីជនជាតិចិន នៅបរទេស ដូចជានៅប្រទេសវៀតណាម កម្ពុជា និងប្រទសសៀម ក្នុងការប្រឆាំងតបទល់ជាមួយនឹងការគ្រប់គ្រងរបស់ពួក ម៉ាន់ជូ (Yen Ching-hwang, ឆ្នាំ១៩៨៥ ទំ.១៩ Crozier, ឆ្នាំ១៩៧៧ ទំ. ទី១១-១៧)។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៦៧៩ មេទ័ពរបស់ចិនកន្ដាំងម្នាក់បានបោះបង់នូវការតស៊ូប្រឆាំងជាមួយនឹងពួកម៉ាន់ជូ ហើយក៏បានបោះជំរំកងទ័ពរបស់ខ្លួននៅតំបន់ មួយមានឈ្មោះថា មីថូ (Mytho) ដែលនៅពេលនោះវាជាតំបន់មួយស្ថិតនៅភាគខាងត្បូងឆៀងខាងកើតប្រទេសកម្ពុជា (វៀលមត់ត៌ ឆ្នាំ១៩៦៧ ទំ. ទី៦)។ ៤ឆ្នាំក្រោយមក លោក កូ ហ្ស៊ីងហ្គា បានធ្វើដំណើរមកកាន់តំបន់ ហ្វូម៉ូសា (Formosa) ហើយទាហានដែលដើរតាមគាត់មួយចំនួនធំក៏បានរស់នៅជាជនភៀសខ្លួននៅតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍។ នៅក្នុងចំណោមអ្នក ស្មោះស្ម័គ្រជាមួយនឹងរាជវង្ស មីង មួយចំនួនធំសុទ្ធតែជាមន្ដ្រីដែលមានចំណេះដឹងខ្ពង់ខ្ពស់។ ដោយសារតែពួកគេបានទទួល ការអប់រំតាមលទ្ធិ ខុង ជឺនិយម ពួកគេមានទំនោរទៅរកការថែរក្សាប្រពៃណីចិនជាងពួកធ្វើដំណើរតាមសំពៅ និងអ្នកជំនួញទាំងឡាយ ជាពិសេសនៅក្នុងពេលដែលប្រទេសចិនបានធ្លាក់ចូលទៅក្នុងកណ្ដាប់ដៃរបស់ពួកឈ្លានពាន «ដែលមានចិត្ដឃោរឃៅ» (Yen Ching-hwang, ឆ្នាំ១៩៧៦ ទំ. ទី២-៣) ។ការធ្វើដំណើរអន្ដោប្រវេសន៍ជាច្រើននៅគ្រាដំបូងទាំងនេះ បានធ្វើឱ្យមានការកកើតសហគមន៍ចិននៅកម្ពុជា (វៀល មត់ត៌ ឆ្នាំ១៩៦៦)។ ប៉ុន្មានទសវត្សរ៍ក្រោយមកសហគមន៍នេះបានរីកកាន់តែធំឡើងៗ ដោយរួមបញ្ចូលទាំងពួកភៀសខ្លួនពីសង្គ្រាម គ្រោះទុរ្ភិក្សនិងគ្រោះរាំងស្ងួតដែលបានរាតត្បាតប្រទេសចិន ជាពិសេសខេត្តមួយចំនួនធំនៅតាមឆ្នេរសមុទ្រចិន និងជនជាតិចិនដែលគេចពីទណ្ឌកម្មនៃការយកពន្ធអាករដ៏ធ្ងន់ធ្ងរ និងការប្រកាន់ជាតិសាសន៍នៅក្នុងប្រទេសវៀតណាម នាសតវត្សទី១៩។
ទន្ទឹមនឹងការទទួលស្គាល់តម្លៃវប្បធម៌ និងសេដ្ឋកិច្ចរបស់ក្រុមជនជាតិភាគតិចផ្សេងៗគ្នា ព្រះមហាក្សត្រដែលសោយរាជ ជាបន្ដបន្ទាប់នៅកម្ពុជាបានរក្សានូវគោលនយោបាយ«បើកចំហ» ដែលបានផ្ដល់សិទ្ធិជ្រកកោនដល់ជនភៀសខ្លួនចិន តាំងពីសតវត្សទី១៣ រហូតដល់សតវត្សទី១៩ ។ដោយហេតុថា មិនបានឈ្វេងយល់ពីគំនិតជាតិនិយមដ៏មានពិសពុលរបស់ ជនជាតិភាគតិចដែលបានលេចឡើងយ៉ាងច្បាស់ក្នុងរបបដឹកនាំជាច្រើននាសតវត្សទី២០ ព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជា ដូចជាព្រះបាទអង្គឌួង បានតែងតាំងជនជាតិចិន ជនជាតិចិនកាត់ខ្មែរ ជនជាតិវៀតណាម និងជនជាតិចាម ឱ្យធ្វើជាចៅហ្វាយខេត្ដ (ឬឧកញ៉ា) ជារង្វាន់ចំពោះភាពស្មោះស្ម័គ្រក្នុងការគាំទ្រការឡើងសោយរាជ្យបល្ល័ង្ករបស់ខ្លួន (Le Clere ឆ្នាំ១៩០៧ ទំ. ទី៨៣៧) ។ នៅពេលដែលមានការទទួលស្គាល់ជាសហគមន៍សេដ្ឋកិច្ចដោយឡែកមួយស្ថិតនៅក្រោមការបង់ពន្ធអាករពិសេស និងទទួលបាននូវអភ័យឯកសិទ្ធិពីការជួលរបស់ព្រះមហាក្សត្រ ឱ្យមានការជួញដូរអាភៀន និងការលេងល្បែង ជនជាតិចិនទាំងឡាយត្រូវបានគេចាត់ទុកថា ជាផ្នែករួមមួយនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា។ ច្បាប់កាន់កាប់ដីធ្លីដែលបានប្រកាស ឱ្យប្រើជាផ្លូវការនៅឆ្នាំ១៩៦៣ បានបង្កើតឱ្យមានការគ្រប់គ្រងរបស់ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរទៅលើជនជាតិចិន ជនជាតិវៀតណាម ជនជាតិជ្វា-ម៉ាឡេ និងជនជាតិជប៉ុន តាមរយៈការគ្រប់គ្រងម្នាក់(ចៅទា) ហើយអនុញ្ញាតឱ្យបរទេសធ្វើជាចៅហ្វាយខេត្ដ ប្រសិនបើពួកគេបានកើតនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ហើយចេះនិយាយភាសាខ្មែរបានល្អ (វៀល មត់ត៌ ឆ្នាំ១៩៦៧ ទំ. ទី៦៥)។ នៅពេលដែលអ្នកផ្សព្វផ្សាយសាសនាជនជាតិបារាំងម្នាក់ ឈ្មោះ ប៊ួ លឺវូ (C. E. Boullevaux) បានសួរទៅចៅទា (មេគ្រប់គ្រង)ជនជាតិចិនម្នាក់ថា តើគាត់ជ្រើសរើសខាងណា ប្រសិនបើរូបគាត់ត្រូវបានគេឱ្យសម្រេចចិត្ដជ្រើសរើសរវាងមិត្ដបារាំងនិងព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ជនជាតិចិននោះបានឆ្លើយថា ខ្លួនជ្រើសរើសយកព្រះមហាក្សត្ររបស់ខ្លួន ហើយសុខចិត្តពលីចំពោះព្រះរាជាប្រសិនបើចាំបាច់។ ទោះបីជនជាតិចិនដែលបានចូលរួមក្នុងកិច្ចការនយោបាយនៅប្រទេសកម្ពុជា ជួនកាលត្រូវបានគេលើកទឹកចិត្តឱ្យសមស្រប ទៅតាមជំនឿវប្បធម៌ខ្មែរ ដូចជាម៉ូតសក់ក៏ដោយ (Le Clere ឆ្នាំ១៩០៧ ទំ. ទី៨៣៨) ពួកគេមានសេរីភាពក្នុងការស្លៀកសម្លៀក បំពាក់និងគោរពបូជាសាសនា (ព្រះ) តាមបែបចិនបានដែរ ដែលទាំងនេះវាបានបង្ហាញតាមរយៈល្ខោនចិន (ហ៊ី) (Bouillevaux, ឆ្នាំ១៨៧៤។
លោក វៀល មត់ត៌ បានចាត់ទុកគោលនយោបាយនេះថា ជារបៀបមួយនៃ«ការដាក់ជាតិសាសន៍ផ្សេងៗឱ្យចេះរស់នៅជាមួយគ្នា» (វៀល មត់ត៌ ឆ្នាំ១៩៦៤ ទំ. ទី១០៩) ។ទោះជាយ៉ាងនេះក៏ដោយ គោលនយោបាយនៃ«ការដាក់ជាតិសាសន៍ផ្សេងៗឱ្យចេះរស់នៅជាមួយគ្នា»នេះ មិនបានបញ្ជាក់ ឱ្យឃើញច្បាស់ពីដំណើរការដែលជនជាតិចិនបានក្លាយទៅជាផ្នែកមួយនៅក្នុងជីវិតនៃវប្បធម៌និងនយោបាយរបស់ប្រទេស កម្ពុជាឡើយ។ ផ្ទុយទៅវិញ ដំណើរនេះគ្រាន់តែជាផ្នែកមួយនៃការអត់ឱនខាងជំនឿវប្បធម៌ និងការយោគយល់គ្នាទៅវិញទៅមកប៉ុណ្ណោះ ដែលនៅចំណុចនេះវាផ្ទុយទៅនឹងការអះអាងរបស់លោកវៀល មត់ត៌ ដែលថាជនជាតិចិនត្រូវតែក្លាយខ្លួនទៅជាជនជាតិខ្មែរសិន មុនពេលពួកគេទទួលតំណែងការងារដែលបានតែងតាំងដោយ ព្រះមហាក្សត្រ ដូចជាតំណែងជាអ្នកប្រមូលពន្ធលើអ្នកស្រែចម្ការ ឬចៅហ្វាយខេត្ដជាដើម។ តាមពិត ជនជាតិចិនអាចរក្សាបាន នូវអត្តសញ្ញាណវប្បធម៌របស់ខ្លួនដោយឡែកមួយ ដោយមិនមានការគំរាមកំហែងអ្វីឡើយ សរុបសេចក្ដីមក ភាពស្មោះស្ម័គ្រខាងផ្នែកនយោបាយនិងអត្ដសញ្ញាណវប្បធម៌មិនអាចច្រឡំគ្នាបានឡើយ នៅពេលដែលកត្ដាទាំងពីរនេះបានលេចឡើងយ៉ាងច្បាស់នៅក្នុងស្មារតីជាតិនិយមនាសតវត្សទី២០៕
អ្នកស្រី ផេន្នី អេដ្វឺដ្ស
